Του Ευάγγελου Χαριτόπουλου*
Πόσοι θυμάστε το “τρενάκι”, μία ατμομηχανή που μέχρι πριν λίγα σχετικά χρόνια βρισκόταν στην περιοχή του λιμανιού του Ηρακλείου; Άλλοι ίσως αναρωτιέστε τι γυρεύει ένα τμήμα σιδηροδρομικής γραμμής που διακρίνεται στην περιοχή του παλαιού “Ξενία”. Αρκετοί επίσης έχετε ακούσει πιθανώς για τα σχέδια για τη δημιουργία κρητικών σιδηροδρόμων εδώ και πάνω από ένα αιώνα. Τι έχει συμβεί στην πραγματικότητα;
Η αλήθεια είναι ότι πριν σχεδόν έναν αιώνα στην καθημερινότητα της παραλιακής ζώνης του Ηρακλείου κυριαρχούσαν οι ήχοι από τα σφυρίγματα, καθώς οι καπνοί και οι οσμές από τη λειτουργία τριών ατμομηχανών και το τακτικό πηγαινέλα των σιδηροδρομικών συρμών που μετέφεραν αδρανή υλικά και τεχνητούς ογκόλιθους από και προς το λιμάνι, τον χώρο αμμοληψίας, το λατομείο και το εργοτάξιο. Οι ατμομηχανές έμοιαζαν με αυτήν που βλέπαμε στο λιμάνι παλιά, χωρίς όμως αυτή να είναι κάποια από όσες δραστηριοποιήθηκαν στο Ηράκλειο (προήλθε από όσο γνωρίζω από τους Σιδηρόδρομους Πελοποννήσου). Κοινό όμως σημείο των ατμομηχανών αυτών ήταν η χρήση τους σε σιδηροδρομικό δίκτυο μετρικού εύρους, δηλαδή για πλάτος μεταξύ των σιδηροτροχιών ένα μέτρο (1000 mm). Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι επιλέχθηκε συνειδητά ο σιδηρόδρομος που κατασκευάστηκε στο Ηράκλειο να είναι μετρικού εύρους, παρόλο που αφορούσε μικρή σχετικά απόσταση. Είχε σκοπό, όπως αναφέρει η σχετική απόφαση της εποχής, τη μελλοντική σύνδεσή του με τους υπό μελέτη Κρητικούς Σιδηροδρόμους, κατά το πρότυπο αυτών της Πελοποννήσου, ένας σχεδιασμός που όπως όλοι ωστόσο γνωρίζουμε δεν υλοποιήθηκε.
Τμήμα σιδηροδρομικής γραμμής που διασώζεται κοντά στον Κούλε - Πηγή Facebook/ Κρητικό Τοπίο - Cretan LandscapeΑς πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Παρά το όραμα για την κατασκευή σιδηροδρόμου στην Κρήτη που άρχισε να εκφράζεται από τον 19ο αιώνα, στην πράξη δεν κατασκευάστηκε ποτέ κάποιο έργο μεγάλης κλίμακας, παρά μόνο αρκετά μικρά σιδηροδρομικά δίκτυα βιομηχανικού χαρακτήρα για χρήση σε μεταλλεία, λατομεία, λιμάνια και στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Η δημιουργία σύγχρονου λιμένα στο Ηράκλειο, που όπως παρουσίασαν και τα προηγούμενα άρθρα του αφιερώματος ξεκίνησε επί της ουσίας κατά τη δεκαετία του 1920, ήταν η αφορμή και για τη δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου στην πόλη. Δεδομένου ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν ούτε οδικές υποδομές, ούτε πληθώρα φορτηγών αυτοκινήτων όπως σήμερα, ο σιδηρόδρομος ήταν η μόνη λύση για μαζική μεταφορά υλικών. Έτσι στο Ηράκλειο στις αρχές της δεκαετίας του 1920, όπως και σε πολλά άλλα μεγάλα λιμάνια της περιόδου, κατασκευάστηκε σιδηρόδρομος για βιομηχανική χρήση.
Ο Βιομηχανικός Σιδηρόδρομος Ηρακλείου συνέδεε το λιμάνι του Ηρακλείου και την περιοχή όπου χωροθετήθηκε η πρώτη φάση του προσήνεμου μώλου, των εξωτερικών έργων, βορειοανατολικά του φρουρίου του Μεγάλου Κούλε (Rocca a Mare) με τα σημεία πρόσκτησης της πρώτης ύλης σε Στόμιο και Ξηροπόταμο, με όδευση κατά μήκος του παραλιακού μετώπου κυρίως. Οι υποδομές που κατασκευάστηκαν από την ανάδοχο εταιρεία κατασκευής του λιμένα, τη βρετανική Sir Robert McAlpine & Sons, αφορούσαν συνολικό μήκος σιδηροτροχιών 10 περίπου χιλιομέτρων (με τις διακλαδώσεις), μηχανοστάσιο που βρισκόταν στον χώρο της παλαιάς λαχαναγοράς, ενώ στον ποταμό Γιόφυρο σώζεται ακόμα η γέφυρα της γραμμής. Το σιδηροδρομικό δίκτυο είχε όπως προαναφέρθηκε τρεις ατμομηχανές, καθώς και αρκετά βαγόνια για μεταφορά αδρανών υλικών και τεχνητών ογκολίθων.
Τμήμα σιδηροδρομικής γραμμής που έχει αναδειχθεί στην περιοχή του παλαιού Ξενία - Πηγή Facebook / Κρητικό Τοπίο - Cretan LandscapeΤο βιομηχανικό σιδηροδρομικό δίκτυο χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον τη δεκαετία του 1920 και μέχρι το 1930 όταν αποπερατώθηκε η πρώτη φάση των εργασιών κατασκευής του λιμένα. Συνέχισε δευτερευόντως να λειτουργεί μέχρι το 1937 για τη μεταφορά πετρελαίου προς το εργοστάσιο της Παλαιάς Ηλεκτρικής Εταιρείας. Παράλληλα εντός του παλαιού λιμανιού υπήρχε μικρό σιδηροδρομικό δίκτυο των 600 mm για τη μεταφορά βαγονέτων με εμπορεύματα.
Φωτογραφία εξωφύλλου: Ο σιδηρόδρομος του...Ηρακλείου!
* Ο Ευάγγελος Χαριτόπουλος είναι Αρχαιολόγος – Αναστηλωτής, Υποψήφιος διδάκτορας Αρχαιολογίας
cretalive.gr
sidirodromikanea
