Το δίλημμα του τραίνου:
«Φαντάσου ότι στέκεσαι πλάι σε ράγες τραίνου. Ξαφνικά, ένας εκκωφαντικός θόρυβος σκίζει τη σιωπή. Ένα τραίνο πλησιάζει. Γρήγορα αντιλαμβάνεσαι ότι ταξιδεύει ακυβέρνητο. Στο βάθος διακρίνεις -μετά βίας στη μία πλευρά- ομάδα 5 εργαζομένων. Στην «αντίπερα όχθη» βρίσκεται μόνο ένας.
Η ιλιγγιώδης ταχύτητα του τραίνου αποθαρρύνει οποιαδήποτε προσπάθεια απομάκρυνσης από την τρέχουσα ανεξέλεγκτη πορεία του. Διαπιστώνεις ότι κοντά σου υπάρχει ένας μοχλός. Μοναδικός τρόπος για να σώσεις τις ζωές των 5 εργαζομένων φαντάζει πλέον η εκτροπή του τραίνου στην άλλη διαδρομή. Εκεί, όπου βρίσκεται ένας μόνο εργαζόμενος. Εάν εκτρέψεις το τραίνο στην άλλη «πίστα», θα προκαλέσεις τον θάνατο του μεμονωμένου εργαζόμενου, σώζοντας αντίθετα τους άλλους 5».
Η ιλιγγιώδης ταχύτητα του τραίνου αποθαρρύνει οποιαδήποτε προσπάθεια απομάκρυνσης από την τρέχουσα ανεξέλεγκτη πορεία του. Διαπιστώνεις ότι κοντά σου υπάρχει ένας μοχλός. Μοναδικός τρόπος για να σώσεις τις ζωές των 5 εργαζομένων φαντάζει πλέον η εκτροπή του τραίνου στην άλλη διαδρομή. Εκεί, όπου βρίσκεται ένας μόνο εργαζόμενος. Εάν εκτρέψεις το τραίνο στην άλλη «πίστα», θα προκαλέσεις τον θάνατο του μεμονωμένου εργαζόμενου, σώζοντας αντίθετα τους άλλους 5».
Η κλεψύδρα τελειώνει. Οι δείκτες του ρολογιού τρέχουν. Ο χρόνος μετρά αντίστροφα. Πρέπει να αποφασίσεις. Άραγε, τι θα έκανες;
Πρόκειται για το «δίλημμα του τραίνου», ένα δίλημμα που εγκαινιάστηκε πρώτη φορά από τη βρετανίδα φιλόσοφο Φιλίππα Φουτ το 1967. Λίγο αργότερα το 1985 η Αμερικανίδα φιλόσοφος Τζούντιθ Τζάρβις Τόμσον κυκλοφόρησε και άλλες γνωστές παραλλαγές, τοποθετώντας πάνω στις ράγες ένα μεγαλόσωμο άνδρα. Σε αυτήν την εκδοχή, αν έσπρωχνες αυτόν τον άνδρα θα μηδενιζόταν η ταχύτητα του τραίνου και θα γλίτωνε η ομάδα των 5 ανδρών. Αλήθεια, τι σκέφτεσαι;
Θα ήταν ηθικά επιτρεπτό να τραβήξεις το μοχλό; Ποια τα σύνορα του σωστού από το λάθος, του ηθικά ορθού από το ηθικά λαθεμένο; Ζωές σε «ηθικό ζύγι». Ένα πρωτοποριακό πείραμα σκέψης -το δίλημμα του τραίνου- μετατρέπεται σε βασικό «hotspot» έρευνας στον χώρο της ψυχολογίας, στο κυνήγι χαρτογράφησης των άγνωστων συντεταγμένων του ηθικού νου. Σύμφωνα με τα δεδομένα, άνδρες και νέοι αντίστοιχα προτίθενται με μεγαλύτερη ευκολία να θυσιάσουν μία ζωή για χάρη πολλών.
Παιχνίδια.. ηθικής:
Το δίλημμα του τραίνου, ένα πεδίο διαμάχης δύο διαφορετικών σχολών ηθικής σκέψης, ευέλικτο πλέον εργαλείο προσαρμογής σε πολλαπλά ηθικά σενάρια. Μεταξύ αυτών, η εμπόλεμη κατάσταση, η εφαρμογή βασανιστηρίων, αλλά και η ευθανασία. Η χρηστική προοπτική υπαγορεύει ως ενδεδειγμένη λύση εκείνη που εξασφαλίζει το μεγαλύτερο δυνατό καλό για το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων. Αντίθετα, κατά τις επιταγές της δεοντολογικής σχολής, ορισμένες πράξεις -συμπεριλαμβανομένης και της δολοφονίας ενός αθώου ανθρώπου- προβάλλονται ως ηθικά εσφαλμένες, ανεξάρτητα από τις «θετικές» τους παρενέργειες.
Πηγή εικόνας: Lisa Larson-Walker
Το ηθικό μας αισθητήριο, το οποίο έχει εκπαιδευθεί από την πρώιμη παιδική ηλικία στην τιμωρία βίαιων πράξεων, ποινικοποιεί κάθε είδος ενέργεια που περιλαμβάνει σωματική βλάβη. Επομένως, σε παραλλαγές του διλήμματος που προϋποθέτουν φυσική επαφή, όπως στην περίπτωση του μεγαλόσωμου άνδρα, η βλάβη ενός προς «σωτηρία» πολλών προσκρούει στα ηθικά όρια της μάζας. Ως εκ τούτου, γίνεται λιγότερη αποδεκτή σε σχέση με τις περιπτώσεις που δεν προβλέπουν ανάλογη επαφή, όπως στην εκδοχή του μοχλού. Mία σχετική επιχειρηματολογία του Γερμανού φιλοσόφου Emanouel Kant, υπαγορεύει την ανάγκη αντιμετώπισης του ανθρώπου ως αυτοσκοπού και όχι ως απλού μέσου για την προσωπική μας ωφέλεια. Άλλωστε, αν σπρώξεις τον μεγαλόσωμο άνδρα για να σταματήσεις την πορεία του τραίνου, τον χρησιμοποιείς απλά ως μέσο-αντικείμενο ενός σκοπού.
Πειράματα:
Το Νοέμβριο του 2016, ο Dries Bostyn, μεταπτυχιακός φοιτητής κοινωνικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γάνδης, προχώρησε στην πρώτη αληθινή προσομοίωση του «διλήμματος τραίνου», σε συνθήκες πραγματικής ζωής μέσα σ’ ένα εργαστήριο. Στη θέση των σιδηροδρομικών γραμμών και των ανθρώπινων θυμάτων επιλέχθηκαν ένα μηχάνημα ηλεκτροσόκ και μία αποικία ποντικών. Η ρητορική ερώτηση, ως ένας ψυχολογικός γόρδιος δεσμός, καλεί τους φιλοσόφους να το λύσουν κινούμενοι σε δύο ηθικά πλαίσια -το πλαίσιο προώθησης του μεγαλύτερου καλού και το πλαίσιο αποφυγής βλάβης αντίστοιχα. Η αντιπαράθεση απέβη ιδιαίτερα διαφωτιστική, καθώς οι ηθικές διαισθήσεις των περισσότερων ανθρώπων ολισθαίνουν σε περιπτώσεις όπου η ζημιά «προσωποποιείται».
Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ο Joshua Greene, μεταπτυχιακός φοιτητής του Princeton, τοποθετώντας τους ανθρώπους σ’ έναν σαρωτή εγκεφάλου, επιχείρησε να κωδικοποιήσει τις επιδράσεις της ηθικής σκέψης στον εγκέφαλο. Με βάση τα πορίσματα της μελέτης, υποστηρίζεται ότι οι δύο ποικιλίες ηθικής συλλογιστικής ανακύπτουν από διαφορετικές ανατομικές δομές.
«Μερικές φορές με ρωτούν οι άνθρωποι γιατί με ενοχλούν αυτά τα παράξενα υποθετικά διλήμματα», σημείωσε ο Greene το 2009. «Για μένα, αυτά τα διλήμματα είναι σαν τις μύγες των γενετιστών. Είναι αρκετά διαχειρίσιμα για τα εργαστήρια, αλλά αρκετά περίπλοκα για να καταγράψουν κάτι ενδιαφέρον για τον ευρύτερο και πιο άγριο κόσμο έξω».
Μήπως τα θεωρητικά αυτά διλήμματα φαντάζουν ως ένα ντόμινο που καταρρέει σε κάθε πρακτική εφαρμογή του στο εργαστήριο; Πόσο αίολη φαντάζει η ηθική στην πρακτική πλέον διάστασή της;
Έπειτα από μία χορεία μελετών, ο Bostyn κάλεσε αρκετές εκατοντάδες άτομα στο εργαστήριο προκειμένου να «εξεταστούν» αρχικά σε 10 διλήμματα «τραινολογίας» συμπεριλαμβανομένης της κλασικής ιστορίας του μεγαλόσωμου άνδρα και εν συνεχεία σε μία υποθετική ερώτηση.
Φαντάσου την ακόλουθη κατάσταση:
Συμμετέχεις σε ένα πείραμα ως μέρος ενός μαθήματος κοινωνικής ψυχολογίας. Προηγουμένως, σου ζητήθηκε να απαντήσεις σε μία πλειάδα ηθικών ερωτημάτων. Οδηγείσαι σε ένα εργαστήριο, ανοίγεις έπειτα την πόρτα και αντικρίζεις δύο κλουβιά με ποντίκια: στο ένα κλουβί βρίσκεται ένα ποντίκι, ενώ το έτερο περιέχει πέντε. Τα δύο κλουβιά συνδέονται όμοια με ένα ηλεκτροσόκ. Ενημερώνεσαι ότι μετά τη χρονομέτρηση 20 δευτερολέπτων, ένα ηλεκτροσόκ πρόκειται να πλήξει το κλουβί με τα 5 ποντίκια. Ωστόσο, μπορείς με ένα κουμπί να ανακατευθύνεις το ηλεκτροσόκ στο κλουβί που περιέχει ένα μόνο ποντίκι. Υπενθυμίζεται ότι τα οδυνηρά ηλεκτροσόκ δεν επιφέρουν θάνατο. Θα πατούσες το κουμπί;»
Τα 2/3 των συμμετεχόντων προσανατολίστηκαν σε μία θετική απάντηση, ενώ περίπου τα 5/6 όσων «δοκιμάστηκαν» σε μία εργαστηριακή εκδοχή του διλήμματος, «πάτησαν το κουμπί».
«Δεν αρνούμαι τις απλές επιπτώσεις της έρευνας του Bostyn», αναφέρει ο Greene για να συμπληρώσει, «Δεν μπορείτε απλώς να υποβάλετε στους ανθρώπους μια υποθετική ερώτηση, ειδικά όταν περιλαμβάνει άγνωστες καταστάσεις και σχετικά υψηλά στοιχήματα, και να υποθέτετε ότι αυτό που λένε ως απάντηση είναι αυτό που πραγματικά θα κάνουν. Αυτό είναι σημαντικό και αξίζει να το γνωρίζετε».
Πράγματι, τα ηθικά διλήμματα κατά τον Green δεν προορίζονται να χρησιμεύσουν ως «φτηνά υποκατάστατα» για τον τρόπο αντίδρασης των ανθρώπων σε πραγματικά αινίγματα. «Αυτός δεν ήταν ποτέ ο στόχος μου». Αντίθετα, μοιάζουν περισσότερο με τεχνητά ερεθίσματα ή αλλιώς με τους πίνακες ελέγχου που χρησιμοποιούν οι οφθαλμίατροι για να οδηγήσουν τις νευρικές απολήξεις στον αμφιβληστροειδή και εγκεφαλικό φλοιό.
Ηθικά διλήμματα μεταφραστές του βαθύτερου ψυχισμού του ανθρώπου μετατρέπονται σε επιστημονικά εργαλεία.
Ψυχολογικά αινίγματα που παραμένουν αναπάντητα κάτω από το επιστημονικό «μικροσκόπιο».
Αλήθεια, εσύ τι θα έκανες;
Πηγές:
https://slate.com/technology/2018/06/psychologys-trolley-problem-might-have-a-problem.html
https://www.theguardian.com/science/head-quarters/2016/dec/12/the-trolley-problem-would-you-kill-one-person-to-save-many-others
Χρύσα Μπάτου
maxmag.gr
