Το 1879 ξεκίνησαν στον Πειραιά για πρώτη φορά τα έργα για την εγκατάσταση ιπποκίνητων τραμ. Βελγική εταιρεία ανέλαβε σε Αθήνα και Πειραιά το έργο τοποθέτησης, σε μεγάλες αρτηρίες, μεταλλικών ράβδων πάνω στις οποίες θα κινούνταν οι λεγόμενοι ιπποτροχιόδρομοι, δηλαδή τραμ τα οποία έσερναν άλογα. Μικρά ανοιχτά στα πλάγια βαγονάκια, έκαναν την εμφάνισή τους για πρώτη φορά το 1882.
Ο τραμβαγέρης ήταν στην ένας κοινός αμαξηλάτης που κρατούσε ένα τεράστιο καμτσίκι με το οποίο μαστίγωνε κάθε τόσο κάποια δύσμοιρα άλογα. Τα μαστιγώματα συνοδεύονταν από ακατάσχετο υβρεολόγιο, γεγονός που έκανε τους επιβάτες να αντιδρούν ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που η αστυνομία επενέβαινε και συλλάμβανε τους οδηγούς ως υβρίζοντες τα θεία.
Σε εκείνες τις πρώτες διαδρομές τα άλογα άλλαζαν σε προκαθορισμένα σημεία, προκαλώντας τη διακοπή του δρομολογίου. Οι επιβάτες τότε κατέβαιναν από το όχημα και περίμεναν να γίνει η αλλαγή των αλόγων. Η βελγική εταιρεία ιπποσιδηροδρόμων διέθετε σε Αθήνα και Πειραιά 700 άλογα και 900 αμαξάδες. Οι εισπράκτορες στις αφετηρίες και στους σταθμούς αλλαγής, περιφερόταν έξω από τα τραμ και οι επιβάτες ήταν εκείνοι που είχαν την υποχρέωση να τον βρουν για να προμηθευτούν το εισιτήριό τους.
Όταν κάποτε ένας ομογενής του εξωτερικού διαμαρτυρήθηκε σε εισπράκτορα για τη μέθοδο αυτή, εκείνος βαριεστημένα απάντησε ότι «εδώ είναι Ελλάδα». Την άνοιξη του 1906 υπεγράφη η σύμβαση μεταξύ του κράτους και της ηλεκτρικής εταιρείας για την εγκατάσταση των ηλεκτρικών τροχιοδρόμων που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά το 1908. Το πρώτο στοιχείο που έφεραν τα ηλεκτροκίνητα Τραμ ήταν η ασφαλτόστρωση των οδών από όπου διέρχονταν οι γραμμές τους. Μέχρι τότε πολλοί από τις οδούς ήταν επίτηδες χωμάτινοι για να μη γλιστρούν τα άλογα. Οι οδοί που ήταν πλακοστρωμένοι στέκονταν αιτία συχνών τραυματισμών των αλόγων. Το κυριότερο όμως στοιχείο που εισήγαγαν τα ηλεκτροκίνητα τραμ ήταν το φθηνό εισιτήριο που υποδέχθηκαν οι επιβάτες.
Μεγάλη αντίδραση υπήρξε ωστόσο από τους αμαξάδες καθώς έβλεπαν ότι έχαναν την πελατεία τους. Το φθηνό εισιτήριο προκάλεσε την ακινησία των αμαξάδων, οι οποίοι συγκεντρώθηκαν και κάλεσαν τους τότε πολιτευτές να ματαιώσουν τη λειτουργία των τραμ. Όμως η πρόοδος προχωρούσε και οι όποιες αντιδράσεις δεν θα μπορούσαν να σταθούν εμπόδιο στην εξέλιξή της. Ένα άλλο πρόβλημα που είχε παρουσιαστεί επίσης, ήταν ότι η εταιρεία τροχιοδρόμων δεν εύρισκε οδηγούς καθώς η χρήση ηλεκτρισμού προκαλούσε μεγάλο φόβο. Η Πάουερ τότε αποφάσισε να καλύψει τις θέσεις, μειώνοντας παράλληλα και τις αντιδράσεις των αμαξάδων, προσλαμβάνοντάς τους ως οδηγούς στα Τραμ. Για αυτό και οι πρώτοι τραμβαγέρηδες ήταν στην πραγματικότητα οι αμαξάδες. Κάπνιζαν διαρκώς, διατηρούσαν μεγάλα μουστάκια και ο κόσμος που τους αναγνώριζε τους έκανε πλάκα λέγοντάς τους να κρατούν καλά το καμτσίκι ή τους ρωτούσε αν τάισαν τα άλογα.
Όταν το τραμ σταματούσε λόγω βλάβης, οι επιβάτες τους ρωτούσαν μήπως «ψόφησαν τα άλογα». Αλλά κι όταν οδηγούσαν οι πιτσιρικάδες τους φώναζαν να κρατούν καλά τα γκέμια. Αυτοί οι τραμβαγέρηδες – αμαξάδες, διατήρησαν επίσης και το συνήθειο που είχαν από παλιά, να βρίζουν δηλαδή ακατάπαυστα. Για αυτό και στη συνείδηση του κόσμου το ακατάσχετο υβρεολόγιο ταυτίστηκε με τους τραμβαγέρηδες. Η πρώτη γραμμή ιππήλατου τραμ που έκανε την εμφάνισή της στον Πειραιά ήταν Τελωνείο – Σταθμός Λαρίσης. Ο ήχος του τραμ στα χρόνια της υποκίνησης, ήταν ο ήχος των τροχών πάνω σε ράγες συνοδεία καλπασμού αλόγων. Το ηλεκτρικό τραμ όμως, δεν αντικατέστησε μόνο τις ιππήλατες γραμμές αλλά και ατμοκίνητες! Η γραμμή Αγίου Βασιλείου – Νέου Φαλήρου, λειτουργούσε ως αντίστοιχος «κωλοσούρτης» του Πειραιά. Η ατμομηχανή της γραμμής έλκοντας τρία μικρά βαγόνια, αγκομαχούσε διαρκώς και από το φουγάρο της έβγαινε μαύρος καπνός ενώ δεξιά κι αριστερά εκτοξεύονταν ακέραια άκαυστα κομμάτια κάρβουνου στους περαστικούς! Η γραμμή αυτή πέρασε για μικρό διάστημα από την ατμοκίνηση στην ιπποκίνηση. Είχε δηλαδή αντίστροφη ιστορική εξέλιξη. Και αυτό προσκλήθηκε όταν συνέβη το εξής περιστατικό. Στις 13 Μαΐου του 1907 ανατινάχθηκε η ατμομηχανή στη θέση Γαργαρέττα (στο σημερινό Κουκάκι) σκοτώνοντας επιβάτες και περαστικούς. Από τη δίκη που ακολούθησε εξήλθε το συμπέρασμα, πως οι λέβητες των ατμαμαξών στην ανηφόρα, δεν μπορούσαν να αντέξουν την δυσανάλογη πίεση. Το δικαστήριο διέταξε την άμεση αντικατάστασή τους. Η γραμμή Αγίου Βασιλείου –που διερχόταν από την Τερψιθέα- πέρασε αναγκαστικά από τον ατμό για λίγο στην ιπποκίνηση, μέχρι το ηλεκτρικό να κυριαρχήσει και σε αυτήν.
Δυστυχώς η αλλαγή της κίνησης με ρεύμα οδήγησε τα εκατοντάδες άλογα των τραμ στο ζωολογικό κήπο του Φαλήρου όπου γίνονταν βορά των άγριων ζώων για μερικές μόνο δεκάρες. Τα τραμ του Πειραιά δεν ήταν όλα ιδίου χρώματος αλλά διέφεραν ανάλογα με τις γραμμές που εκτελούσαν. Τα παραλιακά οχήματα, αυτά δηλαδή που εκτελούσαν το δρομολόγιο Παλαιό Τελωνείο – Σταθμό Λαρίσης, ήταν ας το πούμε κόκκινα ή καλύτερα κανελιά. Αυτά ο κόσμος τα αποκαλούσε «τσάρλεστον» με αφορμή τα σκαμπανεβάσματά τους. Οι υπόλοιπες γραμμές Τραμ στον Πειραιά ήταν πρασίνου χρώματος. Τα τραμ της παραλίας έγιναν κι αυτά πράσινα προπολεμικά. Η τελευταία γραμμή που προστέθηκε στον Πειραιά το 1936, ήταν του Περάματος, στην οποία τα τραμ ήταν κίτρινα.
Μέχρι το 1912 είχαν γίνει στον Πειραιά οι περισσότερες επεκτάσεις των ηλεκτροκίνητων τραμ. Ο Πειραιάς παραδοσιακά διέθετε 5 τροχιοδρομικές γραμμές που ήταν οι εξής. 1. Την υπ΄ αριθμ. 17 που ήταν Νέο Φάληρο, Σωκράτους, Άγιος Βασίλειος. 2. Την υπ’ αριθμ. 18 που ήταν Νέο Φάληρο Μακράς Στοάς. 3. Την υπ΄ αριθμ. 19 που ήταν Σταθμός Ηλεκτρικού, Φρεαττύδα. 4. Την υπ΄ αριθμ. 20 που ήταν κυκλική διαδρομή και έκανε το γύρο της Καστέλλας και τέλος 5 Την υπ΄ αριθμ. 21 που ξεκινούσε από το Ωρολόγιο με κατεύθυνση προς την Αγία Σοφία. Από το 1936 λειτουργούσε και έκτη διαδρομή προς το Πέραμα.
Από όλες αυτές τις διαδρομές μόνο δύο εκτελούσαν δρομολόγια με ρυμουλκούμενα βαγόνια. Η γραμμή 17 του Αγίου Βασιλείου όπου δύο πράσινα οχήματα εκτελούσαν δρομολόγια καθώς και η γραμμή του Περάματος. Σε όλες τις υπόλοιπες διαδρομές τα Τραμ ήταν μονά. Η Πάουερ δεν επιδείκνυε ιδιαίτερη θέρμη στη συντήρηση του τροχαίου υλικού και των οχημάτων. Ενώ το 1912 κυκλοφορούσαν 25 οχήματα στις πέντε πειραϊκές γραμμές, το 1928 τα οχήματα ήταν μόλις 17 καθώς οκτώ οχήματα είχαν στο μεταξύ αποσυρθεί. Το ίδιο χρονικό διάστημα ο Πειραιάς είχε διπλασιάσει ή καλύτερα τριπλασιάσει τον πληθυσμό του, καθώς είχε μεσολαβήσει η Μικρασιατική καταστροφή αλλά είχε δεχθεί και μεγάλο αριθμό εσωτερικής μετανάστευσης. Τα δρομολόγια των Τραμ διαρκούσαν μέχρι τις 10.30 το βράδυ καθώς η Πάουερ είχε κρίνει ότι μέχρι εκείνη την ώρα τα δρομολόγιά της ήταν κερδοφόρα. Η ταχύτητα των τραμ ήταν αργή και όσοι μπορούσαν επιβιβάζονταν όσο αυτά βρίσκονταν σε κίνηση. Αυτοί κατείχαν σύμφωνα με τον τύπο της εποχής την «Τέχνη του τραμ». Η τέχνη αυτή απαιτούσε την ικανότητα να πηδάς πάνω στα τραμ την ώρα που κινούνται αλλά και να παραμένεις πάνω τους στην κυριολεξία κρεμάμενος όταν ήταν γεμάτα. Οι επιβάτες που κρέμονται στο πλάι με το ένα μόνο πόδι τους να πατά στο τραμ αποτελούν μια γνώριμη εικόνα του παρελθόντος. Μόνο οι κυρίες δεν το επιχειρούσαν λόγω ευκοσμίας φυσικά.
Η τελευταία γραμμή που προστέθηκε στο πειραϊκό δίκτυο ήταν του Περάματος καθώς το κράτος επιθυμούσε να εξασφαλίσει τη συγκοινωνία προς το Ναύσταθμο για να μπορούν να πηγαινοέρχονται τα πληρώματα των πολεμικών πλοίων. Τα ιταλικά τραμ του Περάματος -κίτρινου χρώματος- παρελήφθησαν στις 1 Αυγούστου του 1936 και ήταν τα τελευταία που αποσύρθηκαν από την κυκλοφορία στις 23 Μαρτίου του 1977. Κατά την διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου τα Τραμ Πειραιώς είχαν διακόψει τη λειτουργία τους λόγω των καταστροφών από τους βομβαρδισμούς. Οι Γερμανοί κατά την διάρκεια του πολέμου ξήλωναν τις ράγες τους προκειμένου να τις στείλουν στη Γερμανία που αναζητούσε απεγνωσμένα μέταλλο για την παραγωγή όπλων. Σε αυτό το σημείο να σημειώσουμε ότι οι ράγες των αθηναϊκών τραμ δεν ξηλώθηκαν καθώς τα τραμ εξακολουθούσαν το μεταφορικό τους έργο στις αθηναϊκές συνοικίες, σε αντίθεση κάποιες γραμμές Τραμ του Πειραιά που κρίθηκαν ως δευτερευούσης σημασίας και οι ράγες όπως είπαμε ξηλώθηκαν για μέταλλο. Σταδιακά η επαναλειτουργία των πειραϊκών τραμ άρχισε από το 1945 με τελευταία τη λειτουργία της γραμμής που ιστορικά είχε λειτουργήσει πρώτη στην πόλη, της γραμμής της παραλίας (Τελωνείο – Σταθμός Λαρίσης) η οποία επαναλειτούργησε στις 16 Σεπτεμβρίου του 1946.
Οι Πειραιώτες ύστερα από τα δεινά του πολέμου και της κατοχής, υποδέχθηκαν με χαρά τα «Τσάρλεστον» και διόλου τους πείραζαν τα συνεχή σκαμπανεβάσματά τους. Τα τραμ ταυτίστηκαν με την ανάπτυξη μιας πόλης και την πορεία της προς την πρόοδο. Η λογική του παρακάτω διαλόγου αποτυπώνει σαφέστατα τη νοοτροπία της εποχής: «Τι είναι παρακαλώ μια πόλη χωρίς τραμ; Δεν είναι πόλη κύριε, χωριό είναι». Όμως η πρόοδος απαιτεί και την αλλαγή των τρόπων. Ήδη από το 1948 η κοινή γνώμη είχε μεταστραφεί και απαιτούσε την κατάργησή τους «Δεν έχουν λόγο ύπαρξη και θα απελευθερωθούν οι δρόμοι» έγραφαν οι περισσότερες εφημερίδες. Το τραμ επανέρχεται στους δρόμους του Πειραιά. Αυτό που κρίθηκε ως οπισθοδρόμηση στο παρελθόν φαντάζει ως εξέλιξη στις μέρες μας. Το μέλλον και μόνο αυτό θα καταδείξει την ορθότητα αυτής της απόφασης.
του Στέφανου Μίλεση
.fonipeiraioton.gr
